Yapay Zeka ile Hizmet
Dr. Sezai Sablak, Dr. Mukaddes Sablak
Hizmet insanları fiziksel ve fizik ötesi hayatlarında ortaya çıkan her yeni gelişmeyi, her Müslümanın yapması gerektiği gibi Kur’an-ı Kerim’in rehberliğinde okumalı, anlamlandırmalı ve imkan bulduğunda da yönlendirmelidir. Kur'an-ı Kerim'deki "akletmez misiniz", "düşünmez misiniz", "tefekkür etmez misiniz" gibi ifadeler Müslüman aklının faal olduğunun altını çizerler. Yapay zeka da bu faal aklın konularından biridir ve onun doğru ve etik bir şekilde kullanılması, imkan olduğunda bu çerçevede yönlendirilmesi Hizmet insanlarının gündeminde olmalıdır. Ancak bunu yapabildiğimiz takdirde yapay zeka insanoğlunun mevcut bilgi, zeka, duygu ve yeteneklerini aşarak, onu yaratılışındaki potansiyele yaklaştıracak ve insanın Yüce Allah'ın yarattığı her şeyde bulunan “ahsen-i takvimi”, yani mükemmel yaratılışı anlama ve hayatına anlam katmada önemli bir araç olacaktır.
İnsanoğlunun keşfettiği her şey bir ölçüde kendi kendini de yeniden keşfetmesine yol açmıştır. Yapay zeka geliştikçe insan zekâsının derinliklerini daha iyi keşfedebileceğimizi görüyoruz şimdiden. Belki de önümüzde yaratılışımızın ve diğer yaratılanların şimdiye kadar bilinmeyen boyutlarının keşfedileceği heyecan verici bir dönem bekliyor bizleri. Her durumda bu içeri doğru yaşanacak keşfin bazı sosyal, ahlaki ve felsefi meydan okumalar da getireceği muhakkak. Yazımızın konusu günümüzde ve yakın gelecekte AI teknolojisi sayesinde Hizmetlerimizi nasıl kanatlandırabileceğimiz olduğundan insanlığı bekleyen bu okumaları bir kenara bırakarak, imkanlar uzayının kabaca bir haritasını çizmeye koyulalım.
Eğitim Hizmetlerinde Yapay Zeka
Hizmet en temelde bir eğitim hareketidir. Pek çok kişi yapay zeka (AI) uygulamalarının geleneksel eğitim metotlarını anlamsızlaştırabileceği endişesini taşımaktadırlar. Oysa Hizmetimiz müsbet hareket doktrinini her yeni gelişmeden yeni Hizmet imkanları çıkarma olarak yorumlamıştır. Yapay zekanın eğitimin kişisel gelişim seviyesinden örgütlü eğitime kadar her alanda uygulama alanı bulacağı muhakkaktır. Bu meyandan olarak aşağıdaki alanlara yoğunlaşılabilir:
- Kişiselleştirilmiş Eğitim: Yapay zeka destekli uygulamalar, kullanıcıların öğrenme tarzlarına göre kişiselleştirilmiş eğitim materyalleri sunabilir.
- Dil Öğrenimi: Yapay zeka temelli dil öğrenme uygulamaları, kullanıcının telaffuzunu analiz ederek geri bildirim verebilir ve dil bilgisi uygulamalarını kişiselleştirebilir.
- Duygusal Zeka ve Kişisel Farkındalık: Yapay zeka, kullanıcının stres seviyesini analiz ederek duygusal durumlarını izleyebilir, gerektiğinde rahatlama teknikleri, dualar ve nebevi metotlar önererek duygusal zekanın gelişimine ve farkındalığın artırılmasına katkıda bulunabilir.
- Eğitim ve Öğretim Araçları: AI destekli eğitim uygulamaları kişiselleştirerek farklı öğrenme stillerine ve seviyelerine uygun hale getirebilir. Örneğin, kullanıcının bilgi düzeyine göre uyarlanan interaktif uygulamalar hadis ezberleme veya hadis bilgisini test eden sınavlar sunabilir.
- Araştırma ve Akademik Çalışmalar: AI, her türlü ilmi araştırmada veri analizi ve diğer araştırma süreçlerini hızlandırabilir. Örneğin, belirli konularla ilgili hadisleri otomatik olarak toplayabilir ve bunları tematik olarak sınıflandırabilir.
Manevi Beslenme ve Geliştirme Faaliyetlerinde Yapay Zeka
İslami hizmetlerde AI kullanımı, dini bilgilerin daha geniş kitlelere ulaştırılmasını ve daha interaktif öğrenme deneyimlerini mümkün kılar. Hizmetimizin gerek Kur’an ve Hadis gibi İslami ilimlere bakan, gerekse iç eğitimlerde kullanılan materyalleri AI ile maksimum verimlilik düzeyine çıkarılabilir. Bu çerçeveden olarak aşağıdaki ihtimallere odaklanılabilir:
- Hizmet Hassasiyetleriyle Eğitilmiş Yapay Zeka: Bu teknolojilerle kişiselleştirilerek etkileşimli hale getirilmiş Hizmet, daha erişilebilir olacak ve insanlığın Hizmetin mesajına olan ihtiyacını daha iyi karşılayabilecektir. Ancak, yapay zekanın rehberlik hizmeti sunulmadan evvel eğitilmesi (training) ve Hizmet hassasiyetleri göz önünde bulundurularak dikkatli bir şekilde ele alınıp Hizmet içerikleri ile modellenmesi gerekmektedir.
- Kişiselleştirilmiş Hizmet Öğretimi: Yapay zeka, Hizmet’in iç eğitim müfredatlarını kişiselleştirerek, Hocaefendi’nin ifadesi ile, seçkin dimağlar ve en ateşin zekalı bireylerin ihtiyaçlarına uygun hale getirebilir.
- Çeviri ve Dil Hizmetleri: Dünyanın dört bir yanında hizmet eden arkadaşlarımız için vaaz, sohbet ve metinlerin farklı dillere çevrilmesine olan ihtiyaç ortadadır. AI teknolojileri sayesinde İslami bilimler ve Hizmet ile ilgili metinler farklı dil, sesli okuma veya işaret diline çevirme gibi imkanlarla yaygın kullanıma açılabilir.
- Danışmanlık ve Rehberlik: Hizmetin modus operandisi, yani en temel operasyonel stratejisi sohbet-i canandır. Yapay zeka, danışmanlık ve rehberlik hizmetlerinde kişiye özel sohbet içerikleri üretebilir. Örneğin, kullanıcılardan gelen sorulara Hizmet prensipleri çerçevesinde yanıtlar verebilen hayırhah sohbet robotları geliştirilebilir. Bu sohbet robotları, İslami bilgileri veri tabanlarından çekerek veya önceden programlanmış dini bilgileri kullanarak, Fıkıh, Hadis ve Kur'an ilimlerine dair sorulara da cevap verebilirler.
- Makine Öğrenimi: AI, makine öğrenimi modelleri kullanarak metinlerden atasözleri ve deyimleri, halk deyişleri, metaforlar ve yeni dil trendlerini öğrenebilir. Bu özelliği Üstadımızın ve Hoca Efendi’nin Türkçesine uygulandığında Hizmet kaynaklarının dilimize kazandırdığı yeni kavram ve kelimeler hem AI tarafından öğrenilebilir, hem de bunların kullanıcılar tarafından öğrenilmesi kolaylaşabilir.
- Özetleme ve Kavramsal Analiz: Yapay zeka, metinleri özetlemek ve ana fikirlerini çıkarmak için kullanılmaktadır. Bu, özellikle uzun veya geniş literatürü daha erişilebilir hale getirmede faydalıdır. AI, önemli temaları ve kavramları belirleyerek yazılı kaynaklarımızdan kısa ve öz bir özet sunabilir. Bu tarz çalışmalar sohbet hazırlığı yapan bir hocanın olduğu kadar Hizmet üzerinde çalışan araştırmacıların da işlerini kolaylaştıracaktır.
- Trend Analizi ve Tahminleme: Yapay zeka, özellikle ekonomi, politika veya teknoloji gibi alanlarda trend analizleri yaparak gelecekteki eğilimleri tahmin etmede kullanılabilir. Hizmete sıkça yöneltilen sorular veya gençlerin öğrenmek istediği konular trend analizi ve tahminleme ile kolayca tespit edilebilir ve bunlara yönelik içerik oluşturulması sağlanabilir.
- İbadet Öğretici Uygulamalar: AI, Müslümanların namaz kılma, abdest alma, tesbihat yapma gibi ibadetleri öğrenmelerine yardımcı olacak görsel ve sesli uygulamalar geliştirebilir. Bu uygulamalar, doğru adımları göstererek ve gerektiğinde düzeltmeler yaparak kullanıcılara rehberlik edebilir.
- AI Destekli Kur'an Öğretimi: AI teknolojileri, Kur'an öğrenimini kişiselleştirerek farklı öğrenme stilleri ve seviyeleri için uygun hale getirebilir. Örneğin, kullanıcının okuma ve hafızlık becerilerine göre ayarlanan interaktif uygulamalar, ayetleri ezberleme veya tecvid kurallarını öğrenme sürecini destekleyebilir. Talebe, fem-i muhsin sahibi hocaların kıraatı ile eğitilmiş olan AI uygulamasını tekrarla taklit ederek okuyuşunu düzeltir; AI uygulaması da hiçbir sabırsızlık emaresi göstermeden talebenin tecvidini düzeltebilir.
- Dinin Dili Eğitimi: AI, Kur'an öğretiminin yanısıra Arapça dil eğitimi gibi alanlarda da kullanılabilir. Yapay zeka destekli uygulamalar Kur'an ayetlerini okuyabilir, anlamlarını açıklayabilir, kullanıcının dil bilgisi ve telaffuzunu iyileştirmek için interaktif alıştırmalar sunabilirler.
- Kur'an Tefsiri ve İçerik Analizi: AI, Kur'an ayetlerinin bağlamlarını ve tefsirlerini analiz ederek, kullanıcılara derinlemesine bilgiler sunabilir. Bu, özellikle farklı tefsir ekollerinden yorumları karşılaştırmak ve tefsir metodolojilerine göre geniş bir perspektif sunmak için faydalıdır.
- Metin Karşılaştırma ve İnceleme: AI, Kur'an metinlerini Hadisler veya diğer İslami kaynaklarla karşılaştırarak, farklı dini metinler arasındaki ilişkileri ortaya çıkarabilir. Bu, dini bilgilerin daha kapsamlı bir şekilde anlaşılmasına katkı sağlar.
- Hadis Sınıflandırması ve Sıhhat Analizi: AI, hadislerin sahihlik derecesini belirlemek için kullanılabilir. Makine öğrenimi teknikleri, hadislerin isnad zincirlerini ve metinlerini analiz ederek, bunların güvenilirliğini değerlendirebilir.
Diyalog Hizmetlerinde Yapay Zeka
- Entegrasyon Yönetimi ve Etkileşim: Yapay zeka Hizmet gönüllüleri arasında daha güçlü bir iletişim ve etkileşim sağlayabilir. AI, Hizmet gönüllülerinin ve muhataplarının ilgi alanlarına, ihtiyaçlarına ve kültürlerine göre etkinlikler önererek, bulundukları toplum içinde daha verimli bir katılım sağlamalarına destek olabilir.
- İletişim Kalitesi: Diyalog Hizmetlerinin önemli bir boyutu konuşmalar, yazışmalar ve ikili temaslarla yürütülen iletişimin kalitesidir. AI destekli eposta ve konuşma metni hazırlama botları Hizmet gönüllülerinin eksiksiz metinler üretmelerini, kişilere en uygun hitap tarzıyla hitap etmelerini, iletişimin duygu seviyesine göre iletişim içerikleri oluşturmalarını sağlayabilir.
- Diyalog Eğitimi: Farklı din ve kültürlerden insanlarla ilk temaslarda Hizmet gönüllüleri çekingen davranabilirler. Bu çekingenlik AI botlarıyla yapılacak eğitim diyaloglarıyla atlatılabilir.
İnsani Yardım, Sosyal Refah Faaliyetlerinde Yapay Zeka
- Bağış Toplama ve Bağışçı Yönetimi: Yapay zeka, bağış verilerini analiz ederek kuruluşların ve bağışçıların ne zaman bağış yapma olasılığının yüksek olduğunun belirlenmesine yardımcı olabilir. Bu, özelleştirilmiş bağış kampanyaları ve etkili iletişim stratejileri geliştirmek için kullanılabilir. AI, ayrıca bağışçıların geçmiş bağışları ve ilgi alanlarına göre daha çok bağış yapmalarını teşvik edici kişiselleştirilmiş içerikler oluşturabilir.
- İhtiyaç Analizi ve Kaynak Dağıtımı: Hizmet bağlantılı insani yardım kurumları, yapay zeka kullanarak ihtiyaç sahibi bölgeleri ve bireyleri daha doğru bir şekilde belirleyebilir. AI, toplanan verileri analiz ederek hangi bölgelerin hangi tür yardıma ihtiyacı olduğunu anlamada yardımcı olur ve kaynakların daha etkili bir şekilde dağıtılmasını sağlar.
- İslami Finans: Sosyal refahın temininde vicdan rahatlığının sağlanması da önemlidir. AI, İslami finans kurumları tarafından kullanılarak faizsiz bankacılık işlemleri, helal yatırım önerileri, zekat, miras ve risk değerlendirmeleri gibi finansal hizmetler otomatize edilebilir. Hizmet kurumları bu konuda Müslümanların ihtiyaçlarını karşılayacak öncü rolleri üstlenebilirler.
Yayıncılıkta Yapay Zeka
Yapay zeka (AI), medya ve içerik üretimi sektöründe çok yönlü kullanım imkânları sunarak, içerik oluşturma, düzenleme, öneri sistemleri ve kullanıcı deneyimini geliştirme gibi birçok alanda yeni açılımlar yapmıştır.
- Metin Madenciliği ve Veri Çıkarımı: Yapay zeka, büyük veri setlerinden önemli bilgileri çıkarmak için kullanılabilir. Örneğin, metin madenciliği teknikleri, akademik makalelerden, haber metinlerinden veya sosyal medya gönderilerinden belirli anahtar kelimeler, ifadeler ve konularla taramalar yapılmasında kullanılabilir.
- Doğal Dil İşleme (NLP): NLP, AI'nın dil anlamak ve işlemek için kullandığı bir teknolojidir. Bu teknoloji ile yazılı metinlerdeki dil yapıları analiz edilebilir, içerik özetleri oluşturulabilir, metin içindeki duygusal ton değerlendirilebilir ve hatta bir metnin hangi yazara veya ekole ait olduğunu tahmin edilebilir.
- İçerik Üretimi: Yapay zeka, haber makaleleri, spor raporları veya finansal özetler gibi standart formatlardaki içerikleri otomatik olarak üretebilir. Ayrıca, sosyal medya gönderileri veya reklam metinleri oluşturmak için de kullanılabilir.
- Video Üretimi ve Düzenleme: AI, video içeriklerin düzenlenmesi ve iyileştirilmesinde kullanılabilir. Örneğin, AI, çekimlerden en iyi sahneleri seçebilir, renk düzeltmeleri yapabilir ve hatta otomatik olarak video montajı gerçekleştirebilir. Ayrıca, yapay zeka destekli araçlar, hava koşulları, kalabalık sahneleri veya görsellerdeki nesneleri, yüzleri veya sahneleri tanıyabilir. Bu özellik, içeriklerin etiketlenmesi, arşivlenmesi ve sınıflandırılması süreçlerini otomatize eder.
- Kişiselleştirilmiş Öneri Sistemleri: AI, kullanıcıların geçmiş izleme ve dinleme alışkanlıklarını analiz ederek kişiselleştirilmiş içerik önerileri sunar. Bu sistemler, yapay zeka algoritmaları kullanarak kullanıcıların tercihlerini daha iyi anlar ve onlara uygun yeni içerikler önerir.
- Ses Tanıma ve İşleme: AI, podcastlerde ve video içeriklerde konuşulan kelimeleri metne dökebilir (speech-to-text), bu sayede içeriklerin aranabilir ve erişilebilir olmasını sağlar.
- Seslendirme: AI, metni konuşmaya çevirme (text-to-speech) teknolojisiyle, yazılı metinleri insan benzeri seslere dönüştürebilir ve sesli kitaplar oluşturabilir. Ayrıca AI, arka plan gürültüsünü azaltma ve konuşma seslerini iyileştirme konusunda oldukça etkilidir. Bu, kalabalık ortamlardaki konuşmaların netleştirilmesi veya kötü kayıt koşullarından etkilenen ses dosyalarının düzeltilmesinde kullanılabilir.
- Etkileşimli ve İmmersif Deneyimler: Yapay zeka, artırılmış gerçeklik (AR) ve sanal gerçeklik (VR) uygulamalarında kullanılarak, kullanıcılara daha etkileşimli ve gerçeklik duygusu veren medya deneyimleri sunabilir.
Hizmet Kurumlarının Yönetişiminde Yapay Zeka
Yapay zeka (AI), kurumlarımızın verimliliğini artırarak daha fazla kişiye ulaşmalarına ve hizmetlerini geliştirmelerine yardımcı olabilir.
- Karar Alma Süreçlerine Destek: Karar alma süreçlerinde veri analizleri ile Hizmet’in en mühim esaslarından olan istişareleri zenginleştirilebilir ve önerilerle, beyin fırtınası yapanlara farklı perspektifler hatırlatılabilir.
- Zaman Yönetimi ve Verimlilik: Yapay zeka, kişisel ve kurumsal verimliliği artırmak için kullanıcıların günlük görevlerini ve zamanlarını nasıl daha iyi yönetebileceklerini analiz edebilir, sıralayabilir ve önceliklendirebilir. Örneğin, namaz vakitlerinin ve toplantı saatlerinin en verimli şekilde ayarlanmasında faydalı olabilir.
- Etki Değerlendirme: Yapay zeka, kurumların yürüttüğü projelerin etkisini ölçmede kullanılabilir. AI teknolojileri, projelerin sonuçlarını analiz ederek hangi girişimlerin başarılı olduğunu ve hangi alanlarda iyileştirmeler yapılması gerektiğini belirleyebilir.
- Operasyonel Verimlilik: Kurumlar, yapay zeka yardımıyla günlük operasyonlarını otomatize edebilir ve çalışanların zamanını daha stratejik görevlere ayırmalarını sağlayabilir. Örneğin, AI, sıkça sorulan soruları cevaplamak için kullanılabilir veya basit idari işlemleri otomatize edebilir.
Sonuç Yerine: Şimdi ne yapmak lazım?
Yukarıdaki liste bile yapay zekanın yakın gelecekte farklı Hizmet alanlarında nasıl kullanılabileceğini göstermeye yeter. Elbette, yapay zeka bunların hiçbirini kendi başına yapacak değildir. Bunun için eğitim, irade, uzak görüşlülük ve cesaret lazımdır. İslam dünyası bir dijital uçurum yaşıyor. Yani Batı dünyasının yaşadığı dijital devrim İslam dünyasında aynı verimlilik artışını yapmadı. İslam dünyası bilgisayarların, internetin tüketicisi, hatta büyük oranda oyuncusu oldu. Yapak Zeka henüz gelişme aşamasında olan bir teknolojidir. Matbaanın gecikmesinin İslam dünyasına nelere mal olduğunu hepimiz biliyoruz. Yapay zekadaki gecikmenin bundan çok daha büyük bir uçurum oluşturacağına inanıyoruz. Böylesi bir gecikmeye engel olmak için Hizmet gönüllülerinin önümüzdeki bir yıl içinde yapmaları gereken bazı hazırlık faaliyetlerini sıralamak istedik.
- 15 yaş üstündeki her Hizmet gönüllüsü yapay zekanın ne olduğunu, nasıl işlediğini, şimdilik neleri nasıl yapabildiğini bilmek zorundadır. Bunun için önümüzdeki bir yıl içinde her Hizmet gönüllüsü iki saatini ayırıp konuyla alakalı bir kitapçık okumalıdır. Yapay Zeka Etiği Divanı için hazırlanmış olan Yapay Zeka Rehberi iki saat içinde okunabilecek harika bir kitapçıktır. Bu kitapçığı bütün Hizmet gönüllülerine hararetle tavsiye ediyoruz.
- Yapay zeka uygulamalarının özellikle Hizmet kurumlarında yönetici, sohbet hocası, dini rehber olarak çalışan kişiler ve ilahiyatçılar tarafından tanınması ve etkin bir şekilde kullanılması önemlidir. Bu konu bireysel inisiyatiflere bırakılamaz. Respect Graduate School Sürekli Eğitim Departmanı ve Hizmet’in farklı ülkelerde faaliyet gösteren eğitim kurumları bu konuda eğitim almak isteyen kişilere yönelik programlar geliştirmeli, Hizmet kurumları da bu programları desteklemelidirler.
- Yapay zeka uygulamalarının kullanım ve geliştirilmesinde Hizmet prensip ve öğretilerinin ahlaki pusula olarak kullanılması önemlidir. Hizmetimizin tesis etmiş olduğu bu prensip ve öğretilerini yeni teknolojilere nasıl uygulanacağı konusunda Yapay Zeka Etiği Divanı’nda başlatılmış olan çapanın yaygınlaştırılması, bu amaçla makaleler kaleme alınması, müzakere halkalarının kurulması önemlidir.
Elbette Hizmet gönüllülerinin Yapay Zekanın geliştirilmesi konusunda söyleyecekleri başka şeyler de olacaktır. Ancak biz listemizi önümüzdeki bir yıl içinde yapılması şart olan üç maddeyle sınırlı tutmak istedik.
Yapay Zeka Etiği Divanı’nın sonuç bildirgesinde daha pek çok tavsiyenin sıralanacağını öngörebiliyor ve bu çalışmayı omuzlayan arkadaşlarımızı cesur ve zamanlaması yerinde girişimlerinden dolayı tebrik ediyoruz.
Biyografi
Dr. Sezai Sablak şu anda Peraton Laboratuvarlarında baş bilim insanı olarak görev yapmaktadır. Yüksek lisans ve doktorasını 2000 yılında Lehigh Üniversitesinde Bilgisayar Bilimleri alanında tamamlamıştır. Philips, Siemens, Bosch, Schneider Electric, General Dynamics, Inertial Labs, Raytheon Technologies ve Huawei Technologies gibi çeşitli şirketlerin Ar-Ge laboratuvarlarında çalışmıştır. Araştırma alanları arasında yapay zeka, derin/makine öğrenimi, bilgisayar/makine görüşü, 3 boyutlu lidar kameralar, akıllı kameralar, otomasyon, robotik, algı, gömülü programlama ve sensör füzyonu bulunmaktadır. Birçok bilimsel makalenin yazarı ve çeşitli ABD patentlerine sahiptir. Son olarak Respect Graduate School Yönetim Kurulu Başkanı ve kurucu yönetim kurulu üyesidir.